Κρόνος

I

Προελληνική θεότητα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ήταν ο νεότερος από τους Τιτάνες, γιος του Ουρανού και της Γαίας και πατέρας του Δία. Κατά τη Θεογονία του Ησίοδου, με προτροπή της Γαίας ευνούχισε τον πατέρα του και ανέλαβε ο ίδιος τη διακυβέρνηση του σύμπαντος. Λόγω της προφητείας του Ουρανού, σύμφωνα με την οποία ο Κ. θα εκθρονιζόταν από κάποιο παιδί του, ο Κ. κατάπινε όλα τα παιδιά που γεννούσε η Ρέα, αδελφή και σύζυγός του. Κάποτε, η Ρέα κατόρθωσε να σώσει ένα από αυτά, τον Δία, δίνοντας στον Κ. να καταπιεί μία πέτρα, την οποία είχε ντύσει με σπάργανα. Όταν ο Δίας ενηλικιώθηκε, πήρε τον θρόνο από τον πατέρα του, τον εξόρισε στα Τάρταρα και τον ανάγκασε να ξεράσει όλα τα παιδιά του που είχε καταπιεί (Εστία, Δήμητρα, Ήρα, Πλούτωνα και Ποσειδώνα).

Ο Κ. ήταν θεότητα της σποράς και της συγκομιδής. Για τους Έλληνες, αντιπροσώπευε τη χαώδη ελευθερία ενός πρωτόγονου κόσμου, διαλεκτικά αντίθετου προς την τάξη του Δία. Στις γιορτές προς τιμήν του Κ. (Κρόνια, βλ. λ.), προέκυπτε πριν από την έναρξη του νέου έτους μία εφήμερη αναβίωση της βασιλείας του, που επέστρεφε τον κόσμο στη μυθική εποχή, όπου οι άνθρωποι ζούσαν χωρίς τους περιορισμούς της εργασίας και των νόμων. Το νέο έτος αποκαθιστούσε πανηγυρικά την πολιτική τάξη που εξασφάλιζε η βασιλεία του Δία και τα πάντα επέστρεφαν στην κανονικότητα· μια κανονικότητα ανανεωμένη από την παροδική κατάδυση στο πρωτόγονο και συνειδητά αντίθετη προς τη βαρβαρότητα αυτής της χαοτικής παρένθεσης (χάος).

Με τον Κ. ταυτίζεται ο Saturnus των Ρωμαίων, ο οποίος, σύμφωνα με παραδόσεις, είχε βασιλεύσει στο Λάτιο μετά τον Ιανό. Ο χαοτικός και πρωτόγονος χαρακτήρας του θεού διαπιστώνεται από τα Σατουρνάλια (βλ. λ.), τη γιορτή που ήταν αφιερωμένη σε αυτόν.

Ο Κρόνος, πατέρας του Δία και πρώτος βασιλιάς των θεών (Μουσείο του Καπιτωλίου, Ρώμη).

II

(Αστρον.). Πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, ο απώτερος από τους ορατούς με γυμνό μάτι πλανήτες και δεύτερος ως προς το μέγεθος και τη μάζα μετά τον Δία, με τον οποίο παρουσιάζει πολλές ομοιότητες. Η επιφάνεια του Κ., όπως και του Δία, βρίσκεται σε ρευστή (όχι τελείως στερεοποιημένη) κατάσταση. Με γυμνό μάτι μοιάζει με αστέρα πρώτου μεγέθους, ενώ όταν παρατηρηθεί με τηλεσκόπιο, ακόμη και μέτριας ισχύος, παρέχει ένα θέαμα εκπληκτικής ομορφιάς. Εμφανίζεται ως φωτεινός δίσκος που περιβάλλεται από έναν επίσης φωτεινό δακτύλιο και συνοδεύεται από δεκαεπτά δορυφόρους. Είναι ο μόνος από τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος όπου παρατηρείται το φαινόμενο του δακτυλίου (παρατηρήσεις από διαστημόπλοια έδειξαν την ύπαρξη συστήματος δακτυλίων και στον Δία, αλλά οι τελευταίοι είναι αμυδροί και η παρατήρησή τους από τη Γη σχεδόν αδύνατη). Παρουσιάζει διάφορες αποχρώσεις κατ’ αντιστοιχία με τον Δία, με επικρατέστερο το πρασινοκίτρινο χρώμα. Ο φωτεινός του δίσκος φαίνεται πιο σκοτεινός προς την περιφέρεια, ενώ προς τις περιοχές του ισημερινού παρουσιάζει μία ροδόχρωμη ταινία. Ο χρωματισμός προσλαμβάνει κυανωπή χροιά προς τους πόλους. Σε ολόκληρο τον φωτεινό του δίσκο παρατηρούνται διάφορες φαιές γραμμές, παράλληλες προς τον ισημερινό και μεταβλητές· μοιάζουν με νέφη, προπάντων κοντά στον ισημερινό, όπου κατά αραιά διαστήματα εμφανίζονται και λευκές κηλίδες.

Η ατμόσφαιρα του πλανήτη ανέρχεται σε μεγάλο ύψος και η σύνθεσή της είναι ανάλογη προς την ατμόσφαιρα των πλανητών Δία, Ουρανού και Ποσειδώνα. Συγκεκριμένα αποτελείται (κατά προσέγγιση) από 89% υδρογόνο, 11% ήλιο, 0,3% μεθάνιο, 0,02% αμμωνία και ίχνη αιθανίου. Κατά τις επικρατέστερες υποθέσεις, ο Κ. αποτελείται από έναν πετρώδη πυρήνα, που περιβάλλεται από παχύ στρώμα πάγου, πάνω από το οποίο υψώνεται η ατμόσφαιρά του.

Διαστάσεις και στοιχεία. Ο Κ. απέχει από τον Ήλιο περίπου 1.424,3 εκατ. χλμ. (περ. 9,5210 αστρονομικές μονάδες). Το περιήλιό του βρίσκεται σε απόσταση 1.346 και το αφήλιο σε 1.502 εκατ. χλμ. Αν ληφθούν ως μονάδα οι διαστάσεις της Γης, τότε οι αντίστοιχες διαστάσεις του Κ. έχουν τις εξής τιμές: διάμετρος 9,41 (ισημερινή 120.000 χλμ., πολική 108.000 χλμ.)· όγκος 748· μάζα 95,16 (1/3.500 της ηλιακής)· μέση βαρύτητα 1,03· επιφάνεια 82· πυκνότητα 0,126 (περίπου 0,7 της πυκνότητας του νερού). Η πυκνότητα του Κ. είναι η μικρότερη που συναντάται στους πλανήτες του ηλιακού συστήματος.

Στους πόλους παρουσιάζει πλάτυνση που ανέρχεται σε 1/10, συνεπώς το σχήμα του είναι ελλειψοειδές εκ περιστροφής· η πλάτυνση αυτή είναι η μεγαλύτερη από την αντίστοιχη των άλλων πλανητών του ηλιακού συστήματος. Η λευκαύγεια ανέρχεται σε 0,47. Η θερμοκρασία στην επιφάνεια κυμαίνεται από –190 έως –180°C. Ο Κ. εκτελεί μια πλήρη περιστροφή σε 10 ώρες και 19,2 λεπτά, ενώ η περιφορά του γύρω από τον Ήλιο πραγματοποιείται σε 29,628 γήινα έτη, με ταχύτητα 9,64 χλμ. /δευτ. Η τροχιά του παρουσιάζει εκκεντρότητα 0,056 και κλίση ως προς την εκλειπτική 2° 29’, ενώ το επίπεδο του ισημερινού του έχει κλίση 26° 49’ σε σχέση προς την τροχιά του.

Δακτύλιος. Ο δακτύλιος του Κ. αποτελεί ένα από τα αξιοθέατα φαινόμενα του στερεώματος. Η ανακάλυψή του συνδέεται με τον Γαλιλαίο, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος που τον είδε, το 1610, παρατηρώντας για πρώτη φορά τον Κ. με ένα τηλεσκόπιο, το οποίο ο ίδιος είχε εφεύρει και κατασκευάσει. Συγκεκριμένα διαπίστωσε την ύπαρξη δύο φωτεινών προεξοχών προς τις πλευρές του δίσκου, τις οποίες δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει εξαιτίας της μικρής δύναμης του τηλεσκοπίου. Ύστερα από δύο χρόνια, όταν ο Γαλιλαίος παρατήρησε πάλι τον K., οι προεξοχές εκείνες δεν ήταν πια ορατές λόγω της μετακίνησης του Κ. και νόμισε ότι εξαπατήθηκε από τη μικρή μεγέθυνση του τηλεσκοπίου του. Η επιβεβαίωση της ύπαρξης του δακτυλίου δόθηκε ύστερα από περίπου μισό αιώνα (1659) από τον Χόιγκενς, ο οποίος διαπίστωσε ότι ο Κ. με τον δακτύλιό του δεν εμφανίζονται πάντοτε στον παρατηρητή με την ίδια κλίση. Έτσι εξηγείται γιατί όταν ο Γαλιλαίος παρατήρησε τον Κ. για δεύτερη φορά, ο πλανήτης βρισκόταν απέναντι από τη Γη και ο δακτύλιός του γινόταν πραγματικά αόρατος εξαιτίας του –φαινομενικά– πολύ μικρού πάχους του. Το σύστημα δακτυλίων του Κ. μελετήθηκε αναλυτικά από τα διαστημόπλοια Pioneer 11, Voyager 1 και Voyager 2. Το σύστημα των δακτυλίων έχει εξωτερική διάμετρο μήκους 800.000 χλμ. και εσωτερική μήκους 160.000 χλμ. Το πάχος του κυμαίνεται από λιγότερο από 30 μέτρα μέχρι χιλιάδες χιλιόμετρα στα πλέον αραιά του μέρη. Αποτελείται από επιμέρους δακτυλίους οι οποίοι έχουν ονομαστεί με τα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου, σύμφωνα με τη σειρά της ανακάλυψής τους. Από τον πλησιέστερο προς την επιφάνεια του πλανήτη και απομακρυνόμενοι από αυτόν διακρίνονται κατά σειρά οι δακτύλιοι D, C, B, A, F, G και E. Μεταξύ των δακτυλίων B και A υπάρχει μία σκοτεινή περιοχή, που ονομάζεται διαίρεση Cassini. Μια παρόμοια περιοχή υπάρχει μεταξύ των δακτυλίων A και F, που ονομάζεται διαίρεση Enke. Ο δακτύλιος D έχει πλάτος 6.400 χλμ., ενώ ο συνδυασμός των C, B και A έχει συνολικό πλάτος 64.000 χλμ. Ο δακτύλιος F είναι αραιός και στην ευστάθειά του συνεισφέρουν δύο δορυφόροι του Κ. (ο Προμηθεύς και η Πανδώρα), που τον περιβάλλουν με τις τροχιές τους. Ο δακτύλιος E είναι πολύ αραιός και έχει πλάτος περίπου 300.000 χλμ.

Ο Λαπλάς απέδειξε ότι αν οι δακτύλιοι απαρτίζονταν από άκαμπτα και συμπαγή υλικά, δεν θα ήταν σταθεροί και θα είχαν θρυμματιστεί. Στην πραγματικότητα προκύπτει ότι οι δακτύλιοι αποτελούνται από απειράριθμα σωμάτια κοσμικής ύλης (κονιορτός, μετεωρίτες, κρύσταλλοι πάγου κ.ά.) και κινούνται δορυφορικά ο ένας πολύ κοντά στον άλλο, ώστε να μη χωρίζονται οπτικά· ο καθένας εκτελεί μία περιφορά γύρω από το κεντρικό σώμα του πλανήτη, σύμφωνα με τους νόμους του Κέπλερ. Τα πλησιέστερα προς τον Κ. σωματίδια, αυτά προς το εσωτερικό χείλος, εκτελούν μια πλήρη περιφορά σε 5 ώρες, με ταχύτητα που πλησιάζει τα 21 χλμ. /δευτ., η οποία είναι η μεγαλύτερη που παρατηρήθηκε επί της επιφάνειας του πλανήτη κοντά στον ισημερινό, ενώ εκείνα που βρίσκονται προς το εξωτερικό χείλος εκτελούν την περιφορά τους σε 12-14 ώρες με ταχύτητα περίπου 16 χλμ. /δευτ. Η συνολική μάζα των δακτυλίων μόλις φτάνει στο 1/100.000 της ολικής μάζας του πλανήτη· αν όμως συγκριθεί με τη μάζα της Σελήνης, μόλις που προσεγγίζει το 1/12 της. Ο σχηματισμός τους εξηγείται με έναν νόμο της ουράνιας μηχανικής που οφείλεται στον Ρος, σύμφωνα με τον οποίο το κοσμικό υλικό που βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη από 2,44 φορές της ισημερινής ακτίνας ενός αστέρα δεν μπορεί πια να συσσωρευτεί και να σχηματίσει έναν δορυφόρο. Επίσης, όταν τα σωματίδια που αποτελούν την ύλη αυτή κινούνται με μεγάλη ταχύτητα, δεν έλκονται από τον αστέρα, αλλά εκτελούν μια κίνηση περιφοράς γύρω από το ισημερινό επίπεδό του. Τα κενά μεταξύ των δακτυλίων αντιστοιχούν σε ορισμένες ζώνες διαταραχής, οφειλόμενες στις έλξεις των δορυφόρων.

Δορυφόροι του πλανήτη. Ο Κ. έχει δεκαεπτά δορυφόρους, που ονομάζονται Μίμας, Εγκέλαδος, Τηθύς, Διώνη, Ρέα, Τιτάν, Υπερίων, Ιαπετός, Φοίβη, Ιανός, Επιμυθεύς, 1980 S6, Τελεστώ, Καλυψώ, Πανδώρα, Προμηθεύς και Άτλας. Ο πλησιέστερος προς τον Κ. είναι ο Άτλας, που απέχει από αυτόν περίπου 137.000 χλμ. Από τους μεγαλύτερους, πλησιέστερος είναι ο Μίμας, που απέχει από τον Κ. περίπου τρεις ισημερινές του ακτίνες. Προκύπτει, επομένως, ότι το σύστημα των δακτυλίων είναι εσωτερικό ως προς τις τροχιές των μεγάλων δορυφόρων, ενώ οι μικροί εμπλέκονται στο σύστημα των δακτυλίων και συνεισφέρουν στην ευστάθειά του. Ο μεγαλύτερος δορυφόρος είναι ο Τιτάνας, με διαστάσεις ανάλογες προς αυτές του πλανήτη Ερμή. Στρέφει πάντοτε την ίδια όψη προς τον Κ. και παρουσιάζει λευκάγεια περίπου 0,21. Είναι ο μόνος από τους δορυφόρους που διαθέτει ατμόσφαιρα, με προσεγγιστική σύνθεση 93% άζωτο, 6% μεθάνιο, 0,9% υδρογόνο και ίχνη αιθανίου, προπανίου και κυανίου. Μια ατμόσφαιρα αυτού του τύπου μοιάζει με την αρχική ατμόσφαιρα της Γης πριν από την εμφάνιση του οξυγόνου. Στην επιφάνειά του επικρατεί θερμοκρασία –180°C και, σύμφωνα με τον Κούιπερ, το έδαφός του καλύπτεται πιθανότατα από πάγο και στερεές ενώσεις άνθρακα. Ο Ιαπετός, του οποίου το μέγεθος είναι το μισό της Σελήνης, στρέφει και αυτός την ίδια όψη προς τον πλανήτη και παρουσιάζει το παράδοξο χαρακτηριστικό ότι το ένα του ημισφαίριο είναι κατά πέντε φορές λαμπρότερο του άλλου. Η Φοίβη είναι ο μόνος δορυφόρος με ανάδρομη κίνηση.

Ένας από τους δεκαεπτά δορυφόρους του Κρόνου, ο Εγκέλαδος (φωτ. ΑΠΕ).

Ο Κρόνος φωτογραφημένος με το τηλεσκόπιο Hubble (φωτ. NASA).

Επεξήγηση της περιοδικότητας της εξαφάνισης και επανεμφάνισης του δακτυλίου του Κρόνου· ο δακτύλιος γίνεται ορατός, μόνο όταν η οπτική ακτίνα της Γης έχει κλίση ως προς το επίπεδο του δακτυλίου.

Οι αμοιβαίες θέσεις του Κρόνου, της Γης και του Ήλιου και η διάρκεια περιφοράς του Κρόνου.

III

(Saturn). Σειρά αμερικανικών πυραύλων-φορέων που κατασκευάστηκαν την περίοδο 1964-67 στα πλαίσια του διαστημικού προγράμματος Απόλλων.

Ο Κ.-1 ήταν ένας πειραματικός διώροφος πύραυλος-φορέας. Κατασκευάστηκε με σκοπό την επεξεργασία ορισμένων κοινών σημείων για όλους τους πυραύλους-φορείς καθώς και για την τοποθέτηση σε τροχιά ομοιωμάτων των διαστημοπλοίων Απόλλων. Το βάρος του στην εκτόξευση ήταν 502 τόνοι. Η διάμετρός του ήταν 6,58 μ. και το μήκος του 38,1 μ. Είχε την ικανότητα να θέτει σε κυκλική γεωκεντρική τροχιά ωφέλιμο φορτίο μέγιστου βάρους 12,2 τόνων σε ύψος 185 χλμ. Συνολικά, έγιναν έξι εκτοξεύσεις του Κ.-1, όλες επιτυχείς.

Ο Κ.-1B ήταν διώροφος πύραυλος-φορέας. Χρησιμοποιήθηκε για δοκιμαστικές πτήσεις σε τροχιά γύρω από τη Γη επανδρωμένων ή μη διαστημοπλοίων Απόλλων, για τη μεταφορά αστροναυτών στον τροχιακό σταθμό Σκάιλαμπ καθώς και για την εκτόξευση διαστημοπλοίων στα πλαίσια σχετικού προγράμματος. Το βάρος του στην εκτόξευση ήταν περίπου 570 τόνοι. Είχε διάμετρο 6,6 μ., μήκος 43,3 μ. και την ικανότητα να θέτει σε κυκλική γεωκεντρική τροχιά ωφέλιμο φορτίο μέγιστου βάρους 18,1 τόνων, σε ύψος 195 χλμ. Συνολικά έγιναν επτά εκτοξεύσεις του Κ.-1B.

Ο Κ.-5 ήταν τετραώροφος πύραυλος-φορέας. Χρησιμοποιήθηκε για τις δοκιμαστικές πτήσεις εξοπλισμένων διαστημοπλοίων Απόλλων σε τροχιά γύρω από τη Γη και τη Σελήνη, καθώς και για τις πτήσεις των αστροναυτών στη Σελήνη. Το βάρος του στην εκτόξευση έφτανε τους 2.950 τόνους. Είχε μήκος 85,6 μ. (περίπου 110 μ. με το ωφέλιμο φορτίο) και διάμετρο 10,1 μ. Ο πύραυλος αυτός είχε την ικανότητα να θέτει σε κυκλική γεωκεντρική τροχιά ωφέλιμο φορτίο μέγιστου βάρους 130 τόνων, σε ύψος 195 χλμ. · σε τροχιά πτήσης προς τη Σελήνη, το μέγιστο ωφέλιμο φορτίο περιοριζόταν στους 48,8 τόνους. Συνολικά, έγιναν δώδεκα εκτοξεύσεις του Κ.-5, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται επτά πτήσεις προς τη Σελήνη και η εκτόξευση του τροχιακού σταθμού Σκάιλαμπ.

Τα συστήματα ώθησης των πυραύλων-φορέων αυτού του τύπου βασίζονταν σε κινητήρες που λειτουργούσαν είτε με υγρό οξυγόνο και κηροζίνη είτε με υγρό οξυγόνο και υδρογόνο. Επιπρόσθετα, οι τρεις βοηθητικοί κινητήρες του Κ.-1B λειτουργούσαν με τετροξείδιο του αζώτου και ασύμμετρη διμεθυλοϋδραζίνη. Η συναρμολόγηση των πυραύλων-φορέων Κ. γινόταν μέσα σε ειδικό κτίριο, σε απόσταση 5 χλμ. από το σημείο της εκτόξευσης.

O αμερικανικός πύραυλος «Κρόνος-5» έτοιμος για εκτόξευση, στο ακρωτήριο Κένεντι (1967).

* * *

ο (Α Κρόνος)

1. ο νεώτερος γιος τού Ουρανού και τής Γης («Ίαπετός τε Κρόνος τε», Ομ. Ιλ.)

2. ονομασία πλανήτη

αρχ.

μτφ. ανόητος ή μωρός γέρος

α. («οὕτως εἶ Κρόνος, ὥστε ἃ τὸ πρῶτον εἴπομεν νῦν ἀναμιμνήσκει», Πλάτ.

β. «οὐχὶ διδάξεις τοῡτον Κρόνος ὤν», Αριστοφ.).

[ΕΤΥΜΟΛ. Αβέβαιης ετυμολ. Η άποψη κατά την οποία η λ. συνδέεται με τη λ. κραίνω «αποτελειώνω» εμφανίζει μορφολογικές δυσκολίες, επειδή ο τ. κραίνω ανάγεται σε κρααίνω. Αβέβαιες φαίνονται και οι συνδέσεις τής λ. με τα κορέννυμι, κορυφή και κεραΐζω «φονεύω». Η λ. συνδέθηκε παρετυμολογικά και με τη λ. χρόνος. (Η σημ. «χρόνος» τής λ. μαρτυρείται στον Αριστοτέλη).

ΠΑΡ. αρχ. κρονείον, κρονίδης, κρονικός, κρόνιος, κρονίων, κρονιών.

ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) κρονόληρος

αρχ.

κρόνιππος, κρονοδαίμων, κρονοθήκη, κρονότεκνος].